Neler Hakaret Sayılmaz? Sınır Nerede Başlıyor, Nerede Bitiyor?
Konuya farklı açılardan bakmayı seviyorum; yorumlarda tartışmayı da. O yüzden açık konuşacağım: “Hakaret” kartını bu kadar hızlı oynamak, eleştiriyi boğuyor olabilir mi? Cinsiyete dayalı genellemeler yapmadan ilerleyelim; yaklaşımımızı iki eksen üzerinden karşılaştıralım: veriye/ölçülebilir unsurlara odaklanan okuma ve duygusal-toplumsal etkiyi önceleyen okuma. İkisi de değerli, ikisi de eksik kalabilir. Peki neler hakaret sayılmaz?
Sınırı kim çizer: hukuk mu, platform kuralları mı, yoksa toplumsal mutabakat mı?
Hukuki ve Dilbilimsel Çerçeve: “Değer Yargısı” vs. “Somut Olgu İsnadı”
Genel kabul şudur: Bir ifadeyi hakaret yapan şey, kişilik onuru ve saygınlığına doğrudan saldırıdır. “Kötü yönettin” demek farklı; “onursuzsun” demek farklı. Burada iki kritik ayrım belirir:
Değer yargısı: Kişinin fikrine/performansına dönük, kanıt sunmayan ve kınama içerse de öznel bir değerlendirme. Çoğu durumda hakaret sayılmaz.
Somut olgu isnadı: “Şunu çaldı”, “şöyle sahtekârdır” gibi kanıt iddiası taşıyan isnatlar. Yanlışsa iftira, doğru bile olsa ifade tarzı hakaret sınırını aşabilir.
Ayrıca abartı (hyperbole), ironi ve hiciv bağlamında kullanılan pek çok sert ifade, toplumsal hayatta ve kamusal tartışmalarda tolere edilebilir. Özellikle kamusal kişiler ve kurumlar hakkında güçlü eleştiri alanı daha geniştir. Ama eleştiri hedefi eylem ve fikir olmalı, kişiliğin özüne saldırmamalı.
Veri/Olgusal Odaklı Yaklaşım: Metnin, Bağlamın ve Niyetin Anatomisi
Bu yaklaşım, “Neler hakaret sayılmaz?” sorusunu ölçülebilir kriterlerle test eder:
1. Hedefin niteliği: Kişinin özüne mi gidiyor, yoksa eylem/fikir/performansa mı? “Bu plan başarısız” ≠ “sen başarısızsın.”
2. Bağlam: Tartışma ortamı (meclis, panel, sosyal medya), konuşmanın tonu ve önceki etkileşimler… Aynı cümle, farklı bağlamlarda farklı sonuç doğurur.
3. Kamusal yarar: Gazetecilikte/eleştiride, kamu yararı baskınsa daha sert ifadeler tolere edilebilir.
4. İfade biçimi: “Bence, kanımca” gibi çerçeveleyiciler, değeri “olgu”ya dönüştürmeden ortaya koyar.
5. Alıntı ve atıf: Bir sözü eleştirmek için alıntılamak ile o söze katılmak aynı şey değildir.
Bu çizelgede hakaret sayılmayan tipik örnekler: “Tutarsız bir yaklaşım sergilediniz”, “Argümanınız veriye dayanmıyor”, “Bu karar kamu yararını zedeliyor.”
Duygusal ve Toplumsal Etki Odaklı Yaklaşım: Güç İlişkileri ve Hedeflenen Kitle
Bu bakış, kelimelerin yarattığı hissi ve toplumsal sonuçları merkeze alır:
Alıcı üzerindeki etki: Niyet iyi olsa da alıcıda aşağılanma/itibarsızlaşma duygusu uyandırıyorsa sınır zorlanıyor olabilir.
Güç asimetrisi: Üstten konuşma, kitlesel linç, kalabalıkla tek kişiyi sıkıştırma gibi durumlar aynı ifadeyi daha yıkıcı hale getirir.
Toplumsal kodlar: Irk, etnisite, engellilik, inanç, cinsiyet kimliği gibi korunan alanlara gönderme yapan ifadeler “kişisel eleştiri” sınırını aşmadan bile toplumsal şiddet üretebilir.
Mikro saldırılar: “Şakaydı” perdesiyle tekrarlanan iğneler, tek başına değil ama birikimli etkisiyle kişiyi aşağılayabilir.
Bu perspektifte, hakaret sayılmayan güvenli alan şunlara yakındır: davranışa odaklı, kişilik genellemesi içermeyen, kimlik vurgusundan kaçınan, karşı tarafı tartışmaya davet eden açık ve saygılı dil.
Gri Bölgeler: İnce Çizgiyi Kim Çekiyor?
Mizah ve hiciv: Karikatür, stand-up ve meme kültürü keskin eleştiri taşır. Kişiyi değil fikri sivriltmek, karikatürize edilenin “kimlik” değil “eylem” olduğundan emin olmak kilittir.
Sert metaforlar: “Politik olarak felaket” gibi dramatik benzetmeler çoğunlukla değerdir; “sen felaketsin” kişisel saldırıya yaklaşır.
Kurum vs. kişi: “Şirket X şeffaf değil” kurumsal eleştiridir; “X kişisi yalancı” doğrudan isnat ve çoğu zaman risklidir.
Platform kuralları: Hukuken hakaret sayılmasa bile topluluk standartları, nefret söylemi/mobbing riski taşıyan ifadeleri sınırlayabilir.
Neler Hakaret Sayılmaz? Hızlı Kontrol Listesi
1. Fikir/eyleme odaklı: “Bu öneri yetersiz” (kişiliğe değil eyleme).
2. Değer yargısı olarak çerçevelenmiş: “Bence kanıt zayıf.”
3. Kanıt iddiası yok: Suç isnadı yapmıyor, olgusal iddiayı ispat yüküyle sunmuyor.
4. Kimliğe dokunmuyor: Korunan niteliklere (inanç, etnisite, cinsiyet kimliği vb.) gönderme yok.
5. Saygılı ton: Sert ama profesyonel; çağıran, konuşmaya açık bir dil.
6. Bağlam bilinçli: Kapalı grupta mizah ile kamuya açık bir yayında yazılan aynı değil.
Tartışmayı Ateşleyecek Sorular
Eleştirinin sertliği ile hakaret arasındaki sınırı kim belirlemeli: hukuk mu, platform moderasyonu mu, yoksa kullanıcı topluluğu mu?
Kamusal yarar adına yapılan aşırı sert eleştiriler, “hakaret değildir” şemsiyesi altında ne kadar korunmalı?
“Şakaydı” demek, toplumsal etkisi ağır bir ifadeyi gerçekten hafifletir mi, yoksa sorumluluktan kaçma yolu mu?
Sonuç: Sert Eleştiri, Net İlke
Neler hakaret sayılmaz? Kişiliğe saldırmadan, somut olmayan isnatlara girmeden, kimlik temelli imalar yapmadan, fikir ve eyleme yönelik net, gerekirse sert eleştiriler… Veriye bakan yaklaşım da, duygusal-toplumsal etkiyi izleyen yaklaşım da bize aynı kapıyı gösteriyor: Onuru değil, fikri tartış. Sınırı oraya çizdiğimizde ifade özgürlüğü nefes alır; tartışma kültürü güçlenir. Peki sizce bugün sosyal medyada bu sınır nerede çiziliyor—ve kimler kalemi tutuyor?